Het Rampjaar 1672
Document: Plakkaat over de betaling van de kosten van
de geleverde legerwagens door de dorpen.
De heerlijkheid Venloon, met de kern Kaatsheuvel, lag in de 17de eeuw aan de zuidelijke grens van het graafschap Holland en dus het hart van de Republiek der Verenigde Nederlanden. Aan de Hollandse kant van de grens, over de Hollandse dijk, lag het dorp Sprang.
Na de oorlogsverklaring van Engeland op 27 maart en die van de Franse koning op 6 april gaat de regering in Den Haag voorbereidingen treffen. Het archief van het dorpsbestuur van Loon op Zand bevat een aantal resoluties of ordonnanties die vanuit Den Haag zijn verstuurd en die maatregelen bevatten die als voorbereiding dienen op de gebeurtenissen die komen gaan. Ze vaardigen bevelen uit om het land in staat van paraatheid te brengen.
Generaliteitsland Brabant is belangrijk omdat de regering in Den Haag verwacht dat de Franse legers door dat gebied gaan trekken om de Republiek aan te vallen.
Op 28 april 1672 ontvangt de kwartierschout van Oisterwijk een bericht uit Den Haag met een aantal maatregelen die de lokale besturen moeten gaan uitvoeren. Dat betreft het plaatsen van goede en suffisante slachbomen om de vijantelijke troupen tegen te houden. Het verschijnen van de vijand moet gepaard gaan met het kleppen van klocken om daarmee de ingezetenen op te roepen om de vijandelijke troepen soveel doenlijck is aff keren mogen. Om dat laatste mogelijk te maken moeten de plaatsen in de Meierij van ’s-Hertogenbosch alle bequame manspersonen inde wapenen brengen. Op 16 april was er al een resolutie gekomen voor het aen teijkenen ende enrolleren en aanwijzen van een lijst waarin elke tiende man terecht komt. De vorster van Loon op Zand, Van Duppen, publiceert deze maatregelen op 4 mei 1672 in zijn dorp.
Het archief bevat een document waarin precies beschreven is hoe de werving van deze manspersonen moet verlopen. Er komen officieren van de staat om een lijst op te stellen van alle manspersonen soo wel meesters als knechten … boven de sesthien jaeren out… De officieren selecteren uit die lijst elke tiende man. Zij kiezen kloeke robuste persoonen niet jonger dan xx jaeren en niet ouder dan vijff ende vijftich jaeren wesende die haeren dienst vrijwillich sullen comen aen te bieden. De officieren mogen op geen enkele manier hun keuze laten beïnvloeden door giften of andere manieren van omkoping. De kernwoorden zijn oprechticheijt en geen partijdicheijt.
Deze mannen gaan vervolgens naar de garnizoensplaats in de buurt om hen aldaer doen waeppenen rengeren onder de compagnien die inde voorschreven plaetsen guarnisoenen zijn houdende ende tot de militaire functien bequaem maecken. Deze mannen sullen trecken ende genieten soldij zoals andere soldaten. De lijsten moeten op 3 mei klaar zijn en in de volgende kwartiervergadering worden ingediend.
Op 11 mei 1672 komt er een oukaze vanuit Den Haag die werd verzonden naar Johan de Ruijter, schout van het kwartier van Oisterwijk. De Raad van State draagt daarin de kwartierschout op om direct na ontvangst van dit bericht: den secretarissen onder het district u toevertrout en iedereen die eenighe prothocollen registers ofte charters onder haer sijn hebbende, het publicq ofte de gemeente aldaer raeckende deselfde prothocollen, registers, charters ende pampieren gheene uijtgesondert onmiddellijk over te brengen naar ’s-Hertogenbosch. Daar moeten de archiefstukken bewaard worden. De relevantie van het archief blijkt hieruit overduidelijk.
Op 14 mei 1672 besluit de Staten Generaal tot maatregelen om de legers van de vijanden te dwarsbomen. Voor het platteland betekent dat nogal wat. Zo krijgen de bewoners van de Meierij van de kwartierschout van ’s-Hertogenbosch op 16 mei de opdracht om alle meubels, en hun koren en hooi te vervoeren naar de stad. Daardoor kunnen de vijandelijke legers zich niet bevoorraden ten koste van het platteland en het voorkomt ook plunderingen.
Daarbij komt nog dat al het land dient te worden omgeploeght, omgehaelt, vertreden ende gedevasteert dat alles dat daer op soude mogen wassen voor menschen ende vee, onbequam gemaeckt moght werden. Dat moet uitgevoerd worden binnen vier dagen na de dagtekening van dit stuk. Zo niet, dan zal dit by de stercke Handt vande Staet sonder eenigh delay ofte conniventie sal werden gedaen. Van Duppen publiceert dit in Loon op Zand met clocken slach op 19 mei.
Het platteland kreeg vaak te maken met oproepen om materiaal en mensen te leveren om de stad in de buurt te versterken of op een andere manier te helpen. Dat was ook in Loon op Zand het geval. Zo moeten inwoners van het dorp aan het werk bij de Pettelaarschans en schans Isabella in ’s-Hertogenbosch en de fortificaties in Heusden.
Als in 1673 het leger bij Raamsdonk opbreekt en vertrekt, komen ze door Loon op Zand op weg naar Oisterwijk en dat kost het dorp 300 gulden. In hetzelfde jaar vertrekt een groot leger met 5 à 6 regimenten, waaronder dat van de graaf van Nassau, naar Charleroi en ze overnachten 3 à 4 dagen in Loon. Bovendien worden de inwoners gedwongen om karren te leveren. Dit kost het dorp maar liefst 2525 gulden. In 1674 overnacht een regiment volck opt kerckhoff ende in kerck ten koste van 150 gulden. De Fransen blijven actief en nog in 1676 gaan 36 inwoners aan het werk bij het beleg van Maastricht. De lijst gaat door tot aan de vrede in 1678 en de kosten zijn hoog voor een dorp als Loon op Zand.
Uit dit alles blijkt dat de Republiek zich terdege bewust was van het gevaar dat dreigde. De oorlogsverklaringen lieten daar ook geen twijfel over bestaan. In mei 1672 nam de Republiek daarom diverse maatregelen om de verdediging op orde te brengen en het de vijand zo moeilijk mogelijk te maken. In hoeverre deze maatregelen geheel of gedeeltelijk zijn uitgevoerd door het lokale bestuur is niet altijd meer te achterhalen. De Franse legers kozen er voor om vanuit het oosten aan te vallen en lieten Noord-Brabant aanvankelijk links liggen. Pas in de zomer van 1672 kwamen de Fransen in onze streek terecht en zorgden meerdere jaren voor de nodige problemen.
Ben jij benieuwd naar de loop van het Rampjaar, maar dan landelijk, in plaats van lokaal?
Kijk dan deze video over de algemene geschiedenis van het Rampjaar in 90 seconden!